تور معمارانه نوروزی : ایلام یادگاری از تاریخ کهن ایران

قلعه والی بنایی تاریخی در ایلام است که در قسمت شمالی خیابان پاسداران قرار دارد. این بنا در واقع محل اسکان والی در فصل تابستان بوده که روی تپه‌ای ساخته شده و ارتفاع آن از اطراف ۳/۵ تا ۴ متر است.سنگ‌ نوشته‌ای در تخت خان وجود دارد که در آن به تاریخچه این قلعه اشاره شده است. طبق این سنگ نوشته، معمار قلعه والی، حاج درویش علی کرمانشاهی بوده و کارهای حجاری را رضاقلی انجام داده است.قسمت شمالی قلعه یک تالار شاه‌نشین وجود دارد که ابعاد آن بزرگ‌تر از سایر اتاق‌های قلعه و بسیار زیبا و دیدنی است. وسط آن حوض کوچکی است که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر تزئین شده بوده، اما هنگام بازسازی با کاشی‌های رنگی تزئین شده است.قلع والی سال ۱۳۸۵ به موزه مردم شناسی ایلام تغییر کاربری داد که از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است و اکنون از غنی‌ترین موزه‌های تخصصی مردم‌شناسی محسوب می‌شود.

کاخ فلاحتی

معماری داخلی کاخ به صورتی است که دو اتاق تودرتو در کنار و سالن بزرگی در وسط قرار دارد و در مقابل آن ایوانی واقع شده که چشم انداز سالن و اتاق ها را شامل می شود.. این موزه در 4 بخش به نمایش گذاشته می شود. بخش اول شامل وسایل سنگی تپه علی کش مانند:تیغه، ریزتیغه و خراشنده از جنس چخماق، ابسیدین، کوبه و سنگ معمولیاست که قدمت آنها به 8 هزار سال قبل میلاد بر می گردد. بخش دوم نشان دهنده کشاورزی سنتی در 50 سال پیش است که شامل مراحل کاشت، داشت، برداشت است و ابزاری که با آنها کشاورزی انجام می شد در آنجا نگهداری می شود. بخش سوم و چهارم هم به نمایش گیاهان دارویی، سند زمین های کشاورزی و خرمن ها می پردازد.

قلعه والی

نمای جنوبی قلعه، شکلی تقریباً ذوزنقه‌ ای دارد. قلعه والی در زمان ساخت در فضایی کاملاً باز ساخته شده ولی با پیش رفت شهرنشینی اطراف آن با ساختمان های مسکونی و اداری محصور گردید. موقعیت قلعه به نحوی است که از سمت شمال با کوچه‌ ای شش متری و از سمت غرب با خیابانی هشت متری از ساختمان های مسکونی اطراف خود جدا شده‌ است. از شرق نیز با ساختمان اداری اداره کل امور اقتصاد و دارائی ایلام محصور شده شده‌ است و از جنوب به خیابان پاسدارن منتهی می‌شود. در ضلع شمالی قلعه تالار (شاهنشین) زیبایی وجود دارد که ابعاد و اندازه داخلی آن بزرگتر از سایر اتاق ها می‌باشد. در وسط تالار حوض کوچکی قرار دارد که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزین شده بود و در زمان بازسازی با کاشی‌ های رنگی تزئین گردید. این حوض در اطراف چشمه‌ ای که در آن زمان پر آب بوده ساخته شده ولی به مرور زمان این چشمه خشک و کم آب شده بود و برای اینکه حالت نمادین چشمه حفظ شود در باسازی قلعه با اجرای لوله کشی این قسمت نیز مرمت گردید تا به دست فراموشی سپرده نشود. وجود نرده‌ های مشبک آجری به رنگ فیروزه‌ای، تراس‌ های سرپوشیده ضلع جنوبی همراه با پنجره‌ های مشبک با شیشه‌ های الوان، اورسی‌ های قلعه، ستون های دایره‌ای، سرستون های منقوش در ایوان، قوس های کمانی و تزئینی و کاربندی بالای آن با کاشی‌ های رنگی، درختان بلند و کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل در صحن جلوی قلعه چشم انداز کاملاً زیبایی به قلعه و معماری آن داده‌ است.اکثر اتاق‌ های قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو بنا شده‌ اند، قلعه دارای ۲۰ اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبی است. ضلع شرقی و غربی قلعه کاملاً با هم قرینه بوده و با کف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود ۸۰ سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با کف اتاق ها و ایوان‌ ها ارتباط دارند. قلعه با سه راه پله با چرخشی ۹۰ درجه به پشت بام متصل می‌شود. قلعه دو برج نگهبانی به صورت نیم دایره در راس ضلع شمال شرقی و شمال غربی دارد و اطراف آن کنگره‌ هایی جهت قرار گرفتن نگهبان‌ ها برای دیده بانی وجود دارد. در داخل راهروها محل هایی به صورت طاق نما در دیوار احداث گردیده که محل استقرار نگهبانان بوده‌ است.قلعه والی سه در ورودی در سه ضلع جنوب شرق و غرب دارد. ورودی اصلی قلعه در ضلع جنوبی قرار گرفته که با ۱۱ پله ۲۰ سانتیمتری به داخل اتاق نگهبانی و سپس با هشت پله دیگر به کف حیاط مرتبط می‌شود. ورودی قلعه به سبک یونانی بنا شده بود. دیگر درب های قلعه به صورت خصوصی بوده و یا برای تردد میهمانان احداث شده‌ اند که با راهروهایی سرپوشیده به داخل حیاط قلعه مرتبط می‌شوند.آینه کاری در سقف اتاق ها معمول بوده که بقایایی از آن در یکی از اتاق های ضلع غربی که به نحو بسیار زیبای اجرا گردیده بر جای مانده‌ است. گچبری بر روی دیوارها و سقف اتاق شاهنشین به صورت نقوشی از گل و گیاه اجرا گردیده‌ است. سنگ ازاره نمای بیرونی دیوار از سنگ های تراشیده شده مستطیلی شکل است که حالت برجسته نقش های اسلیمی مختلف آن، در نمای دیوار به کار رفته شده‌ است.

قلعه‌ پوراشرف (دژ شیخ مکان)

قلعه‌ پوراشرف در ۶ کیلومتری ضلع جنوب شرقی شهرستان دره‌شهر در روستای شیخ مکان قرار گرفته است. قلعه دارای سه طبقه به همراه زیرزمین و برج دیده‌بانی است. در راس و وسط ضلع غربی، یعنی در محل واقع شدن برج‌های دیده‌بانی، به فواصل یکسان از برج، محل‌هایی به‌ صورت تیرکش وجود دارد که نشانه‌ی استفاده نظامی از قلعه هستند.مطابق سنگ‌نوشته‌ی نصب شده بر دیوار ورودی قلعه، این قلعه در سال ۱۳۳۵ هجری قمری در این منطقه از دره‌شهر ساخته شده است. نمای بیرون قلعه با ملاتی از گچ و خاک، اندودکاری و نمای داخلی اتاق‌ها با استفاده از گچ سفیدکاری شده است.

قلعه سه‌کسان

در جنوب غربی دره شهر و روی ارتفاعات صخره ای حد فاصل ارتفاعات کبیرکوه و دشت دره‌شهر، در بالاترین منطقه، قلعه‌ای بزرگ بنا شده است که به نام سه‌کسان  یا سه‌کسون خوانده می‌شود. این قلعه یکی از بزرگترین و گسترده‌ترین قلعه‌های دوره ساسانی-اسلامی در منطقه بوده که دسترسی به آن بسیار مشکل است. مصالح ساخت آن قلوه سنگ و گچ هستند. دیوارهابرای غیر قابل دسترس بودن روی صخره‌ها ساخته شده‌اند. این قلعه دارای آب‌انباری کنده‌کاری شده در صخره‌ها بوده است.

قلعه سام

محوطه باستانی قلعه سام در شهرستان شیروان چرداول، در نزدیکی روستا‌ی چم بور از توابع بخش هلیلان واقع شده است. این مجموعه از سه بخش مرتبط به هم و در عین حال با فاصله و مستقل شکل گرفته است. این مجموعه از نظر تاریخی در دوره‌ای از تاریخ که احتمالاً حد فاصل اواخر دوره پارت‌ها و اوایل دوره ساسانی است، ایجاد شده است. معماری این قلعه جنبه نظامی و دفاعی داشت؛ زیرا قلعه در صعب‌العبور‌ترین  بلندی‌های کوه بنا شده است و چون طرح و نقشه‌ای از پیش نداشته، طراح یا معمار برج‌ها، اتاق‌ها و ورودی‌ها را با توجه به موقعیت طبیعی صخره‌ها احداث کرده است. به طور کلی معماری قلعه به سبک معماری دوره ساسانیان ساخته شده است. مصالح ساختمانی مورد استفاده در آن عبارتند از: سنگ، گچ، ساروج، ملات، گچ و در بعضی جاها گل.

قلعه کنجانچم

قلعه کنجانچم در ۱۵ کیلومتری شمال شهر مهران ودر جاده ایلام-مهران، در مسیر راه کربلا قرار دارد. این قلعه در سال ۱۳۲۶ هجری قمری بنا به دستور غلامرضاخان ابوقداره؛ آخرین والی ایلام و به عنوان قلعه زمستانی والی ساخته شده و دارای اتاق‌های مرتبط به هم، حمام، برج نگهبانی و قسمت مسکونی و دیوانخانه است.

قلعه هزار درب

 قلعه هزار درب (یا هزار در) در شرق شهرستان دره‌شهر قرار دارد و قدمت آن به دوره ساسانی می‌رسد. نمای اصلی این اثر، طاق‌های هلالی شکل هستند و با توجه به ساختار معماری آن، احتمالاً قلعه یا پادگان نظامی بوده است. در این قلعه راهروهایی طولانی در چهار جهت قرار گرفته‌اند که به وسیله درگاه‌هایی به اتاق‌های داخلی مرتبط می‌شوند. نور و تهویه‌ی این قلعه از طریق دریچه‌هایی به قطر یک متر در سقف، دالان و اتاق‌ها تأمین می‌شود.

طاق شیرین و فرهاد

طاق شیرین و فرهاد، بنای کوچکی در ایلام است که به باور مردم محلی، فرهاد در مدت نصف روز آن را برای استراحت شبانه شیرین ساخته است. خیلی از قدیمی‌ها و افراد مسن‌تر در ایلام، این بنا را با نام «طاق شیرین» می‌شناسند. طاق شیرین، طاقی سنگی است که رو به جنوب شرقی و در دامنه کوه قرار دارد. این بنا، طاقی با پلان مربع است که ۳۲۰ متر طول و ۲۹۰ سانتی‌متر عرض دارد. ارتفاع طاق ۲۲۰ سانتی‌متر است. این بنا به طور کامل از سنگ‌هایی ساخته شده که تراش خورده و به صورت ردیفی و بدون ملات (اصطلاحا خشکه چین) روی هم قرار گرفته‌اند. ویژگی منحصربه‌فرد طاق شیرین در طراحی پشت بام طاق است که به جای فرم هلالی، به شکل مسطح و یکنواخت ساخته شده است.

قلعه هزارانی

قلعه هزارانی از آثار تاریخی ایلام می‌باشد. در امتداد جاده آبدانان-مورموری، در ابتدای روستای هزارانی در بخش شمالی جاده بقایای قلعه‌ای روی یک تپه‌ی طبیعی دیده می‌شود. ارتفاع این تپه حدود ۱۰ متر است که آثار به جای مانده معماری آن به صورت یک قلعه بوده که با مصالح سنگ و گچ ساخته شده است. پلان بنا به شکل دالان‌های مستطیلی شکل و طویلی است که متاسفانه کاملا تخریب شده و به صورت مدفون و نیمه مدفون مشاهده می‌شوند. این قلعه مربوط به دوران ساسانی است.

گروه معماران آرل